Biyolojik Ajanları Yayma Yolları
Biyolojik ajanların yayılmaları; havaya püskürtülmeleri, insanlara hastalığı taşıyan hayvanların enfekte edilmesi ya da su ve gıdaların biyolojik ajanlarla kirletilmesi ile sağlanabilir.
Aerosollar:
Aerosol çok küçük katı taneciklerin veya sıvı damlacıkların havada ya da bir gaz içerisinde dağılmasıdır. Duman (gaz içinde katı), sis ya da spreyler (gaz içinde sıvı) aerosola birer örnektir. Biyolojik ajanların çevreye yayılmaları kilometrelerce sürüklenebilen aerosollar ile sağlanabilmektedir. Bu aerosolları solumak insanlarda ya da hayvanlarda hastalığa sebep olabilmektedir.
Su ve gıdaların kontaminasyonu (kirlenme):
Bazı hastalık yapıcı organizmalar (patojenler) ve toksinler su ve gıda kaynaklarına bulaştırılabilmektedir. Birçok patojen yemeklerin pişirilmesi ve suların kaynatılması ile öldürülebilmekte, toksinler ise etkisiz hale getirilebilmektedir.
İnsandan insana bulaşma:
Enfekte olmuş insanlar hastalığı diğer sağlıklı insanlara bulaştırabilmektedir. Hastalığın belirli bir kuluçka süresi (biyolojik ajanla ilk temastan hastalığın ilk belirtilerinin görünmeye başlamasına kadar geçen süre) olduğundan belirtilerin ortaya çıkması için günler bazen haftalar gerekmektedir. Bu yüzden enfekte olmuş insanların hastalığı yaymaları ile etkilenen insan sayısını arttırmaları söz konusu olabilmektedir. Çiçek hastalığı virüsü gibi bazı biyolojik ajanlar insandan insana bulaşabilirken şarbon gibileri bulaşmaz.
Hayvanlar:
Bazı hastalıkların yayılmaları pire, fare, sinek, sivrisinek ve besi hayvanları gibi hayvanlarla sağlanabilmektedir.
Biyolojik Ajanların Sınıflandırılması
Bir saldırıda kullanılabilecek biyolojik ajanlar bakteriler, virüsler ve toksinler olmak üzere üç temel gruba ayrılabilir.
Bakteri
Bakteriler tek hücreli mikroorganizmalardır. Yeryüzünde ortaya çıkmış ilk yaşam formları arasındadır ve günümüzde toprak, hava, deniz, okyanus, asitli sıcak su kaynakları, radyoaktif atıklar, yer kabuğunun derinlikleri gibi birçok farklı ortamda mevcuttur. Besin döngüsünde çok önemli rollere sahip olan bakteriler gibi bazı bakteriler yararlı; bazısı zararsız; bazıları da kolera, şarbon, veba gibi hastalıklara sebep olan hastalık yapıcı zararlı bakterilerdir.
Biyolojik saldırılarda kullanılma potansiyeline sahip bakteriler ve neden oldukları hastalıklar (parantez içerisinde belirtilmektedir) şunlardır:
- Bacillus anthracis (Şarbon)
- Yersinia pestis (Veba)
- Vibrio cholerae (Kolera)
- Francisella tularensis (Tularemi)
- Coxiella burnetti (Q ateşi)
- Brucella spp. (Bruselloz)
- Burkholderia mallei/pseudomallei (Ruam/Meliodioz)
- Rickettsia prowazekii (Tifüs)
- Chlamydia psittaci (Psittakoz)
- Salmonella spp. (Salmonellosis (Bağırsak Enfeksiyonu))
- Shigella dysenteriae (Dizanteri)
Bakterilerin oluşturduğu enfeksiyonların tedavisinde antibiyotikler kullanılmaktadır.
Toksin
Bakteri, bitki, mantar ya da hayvan gibi canlı varlıkların ürettiği zehirli maddelerdir. Bu maddeler; temas halinde veya vücut dokuları tarafından absorbe edildiğinde hastalık yapma özelliğine sahiptirler. Diğer kimyasal zehirlerden farklı olarak bu maddeler canlılar tarafından üretilmektedir. Diğer biyolojik ajanlardan farklı olarak da cansızdırlar, dolayısıyla kendilerini çoğaltamazlar. Toksinler bu sebeplerle hem kimyasal hem de biyolojik ajan olarak değerlendirilmektedir.
Biyolojik saldırılarda kullanılma potansiyeline sahip toksinler şunlardır:
- Clostridium botulinum toksini
- Risin
- Clostridium perfringens toksini
- Stafilokokal enterotoksinler
- Saksitoksin
- Trichothecene mycotoxin
- Aflatoksin
Virüs
Canlı hücreler dışında çoğalamayan, sadece protein ve genetik malzemeden oluşan çok küçük parçacıklardır. Canlılığın bütün özelliklerini taşımadıkları için bazı bilim insanlarınca cansız sayılan bu varlıklar bitkileri, hayvanları, mantarları ya da bakterileri enfekte ederek çoğalırlar. Virüsler AIDS, grip, suçiçeği, kuduz gibi insanda birçok hastalığa sebep olurlar. Antibiyotiklerden etkilenmedikleri için virüslerin neden olduğu hastalıkların tedavisi zordur. Bu hastalıklardan korunmanın en iyi yolu, bağışıklık kazanmak için aşılanmadır.
Biyolojik saldırılarda kullanılma potansiyeline sahip virüslerin yol açtığı hastalıklar şunlardır:
- Çiçek hastalığı
- Ebola
- Venezuella doğu ve batı at ensefalomiyeliti
- Lassa
- Kırım-Kongo kanamalı ateşi
- Sarıhumma
Biyolojik Ajan Kategorileri
ABD (Amerika Birleşik Devletleri) Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (Centers for Disease Control and Prevention) biyolojik saldırılarda kullanılabilecek biyolojik ajanları yayılma kolaylıklarına ve sebep oldukları hastalığın şiddetine göre üç kategoride sınıflandırmıştır. (Kategori A, B, C). A Kategorisinde yer alan ajanlar en yüksek riski teşkil eden ajanlar, C kategorisinde yer alan ajanlar ise gelecekte biyolojik silah olarak kullanılabilecek yeni tehditler olarak değerlendirilmektedir.
Kategori A
Bu kategoride yer alan ajanlar halk sağlığı ve ulusal güvenlik için en yüksek riski taşıyan organizmalar ya da toksinlerdir. Çünkü;
- Kolayca yayılabilir veya insandan insana kolayca bulaşabilirler.
- Yüksek oranda ölüme sebep olurlar ve halk sağlığı için büyük bir etki yaratma potansiyeline sahiptirler.
- Halk arasında paniğe ve sosyal çöküntüye sebep olabilirler.
- Halk sağlığı güvenliği için özel eylem planlarını gerektirirler.
| Biyolojik Ajan | Hastalık |
| Variola major | Çiçek |
| Bacillus anthracis | Şarbon |
| Yersinia pestis | Veba |
| Clostridium botulinum toksini | Botulizm |
| Francisella tularensis | Tularemi |
| Filovirüsler Ebola, Marburg) | Viral Kanamalı Ateş |
| Arenavirüsler (Lassa, Junin, Machupo) |
Kategori B
Bu kategoride yer alan ajanlar ikinci en yüksek riski teşkil eden ajanlardır. Çünkü;
- Yayılmaları kısmen kolaydır.
- Hastalık yapma oranları orta derecelidir ve ölüm oranları daha düşüktür.
- Sağlık sistemleri bu kategorideki ajanların oluşturduğu hastalıklar için tanı yöntemlerine ve izleme sistemlerine ihtiyaç duyar.
| Biyolojik Ajan | Hastalık |
| Coxiella burnetti | Q Ateşi |
| Brucella spp. | Bruselloz |
| Burkholderia mallei/pseudomallei | Ruam/Meliodioz |
| Alfaviruslar (Venezuella doğu ve batı at ensefalomiyeliti) |
Ensefalit |
| Toksinler (Risin, Clostridium perfringens toksini,SEB) |
Toksik sendromlar |
| Rickettsia prowazekii | Tifus |
| Chlamydia psittaci | Psittakoz |
| Gıda kaynaklı | |
| Salmonella spp.
Shigella dysenteriae Escherichia coli O157:H7 (Koli Basili) |
Salmonellosis (Bağırsak Enfeksiyonu)
Dizanteri Gıda zehirlenmesi |
| Su Kaynaklı | |
| Cryptosporidium parvum
Vibrio cholerae |
Cryptosporidiosis
Kolera |
Kategori C
Bu kategorideki ajanlar aşağıda sıralanan özellikleri ile gelecekte biyolojik saldırılarda kullanılabilecek ajanlardır:
- Kolayca bulunabilmektedirler.
- Kolayca üretilebilmekte ve yayılabilmektedirler.
- Yüksek oranda hastalığa, ölüme sebebiyet verme ve sağlık için büyük bir etki yaratma potansiyeline sahiptirler.
Bu kategorideki ajanlar:
- Nipah virüsü
- Hantavirüs
- Kene kaynaklı kanamalı ateş virüsleri
- Kene kaynaklı ensefalit virüsleri
- Çok ilaca dirençli Mycobacterium tuberculosis
Biyolojik Silahların Özellikleri
- Canlılara zarar veren en tehlikeli silahlardandır. Çok küçük miktarları bile öldürücü olabilir.
- Genellikle etkileri ani olarak ortaya çıkmaz. Belirtilerin ortaya çıkışı günler, bazen de haftalar alabilir.
- Beş duyuyla varlıkları anlaşılmaz ancak özel cihazlarla tespit edilirler. Belirtileri belli bir kuluçka döneminden sonra ortaya çıkacağı için fark edilmeleri geç olabilir.
- Laboratuvar ortamında ya da yapay koşullarda kolay ve ucuz yöntemlerle üretilebilirler. Hastalık yapma kabiliyetlerini arttırmak, mevcut ilaçlara dirençli hale getirmek ya da çevrede yayılma yeteneklerini arttırmak üzere laboratuvarlarda değişikliğe uğratılabilirler.
- Vücuda solunum, sindirim sistemi ve deri yoluyla girerek hastalık yaparlar.
- Yaşayan organizmalar olduklarından uygun ortamlarda hızla çoğalma ve kalıcı hale gelme özelliğine sahiptirler.
- Koruyucu önlemlerden etkilenmeyecek şekilde ortama uyum sağlayabilirler. (Örneğin şarbona sebep olan bakterinin kendisi yüksek ısıda kolayca öldüğü halde zorlu fiziksel ve kimyasal çevre koşullara son derece dayanıklı “spor” denilen yapılar oluşturarak bu zorlu koşullarda on yıllarca hayatta kalabilmektedir.)
- Bulaşıcı olanları da mevcuttur. İnsandan insana ya da hayvandan insana bulaşanları çok geniş kitleleri etkileyebilir.
Biyolojik ajanların etrafa yayılmaları; havaya püskürtülmeleri, insanlara hastalık taşıyan hayvanların enfekte edilmeleri veya gıdaların ve suların kirletilmesi ile sağlanabilir.
